Mikołaj Kopernik, wielki uczony, astronom, matematyk, ekonomista, lekarz, twórca heliocentrycznej teorii budowy świata.
Urodził się 19 lutego 1473 roku w Toruniu (Prusy Królewskie), w domu przy ul. Św. Anny. Był najmłodszym z czworga dzieci Barbary i Mikołaja, zamożnego kupca pochodzącego z Krakowa. Matka, Barbara Watzenrode, wywodziła się z jednej z czołowych kupieckich rodzin Torunia.
Ród Koperników wywodził się ze Śląska, ze wsi Koperniki, położonej niedaleko Nysy i Otmuchowa, skąd Kopernikowie wywędrowali do różnych miast Polski, m.in. do Krakowa. Przyszły astronom po śmierci ojca (1483) był wychowywany przez brata swej matki, Łukasza Watzenrode, kanonika kapituły włocławskiej, późniejszego biskupa warmińskiego.
Do roku 1488 Mikołaj waz z bratem Andrzejem przebywali w Toruniu, gdzie pobierali nauki elementarne. W 1488 Mikołaj został wysłany przez swojego opiekuna do Szkoły Katedralnej we Wrocławiu, skąd wyniósł dobre wykształcenie humanistyczne. Trzy lata później (1491) rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej. Lata spędzone w Krakowie były dość trudne, a edukacja bardzo rygorystyczna, ale też dokładna i ścisła. Kopernik napisał później, że był to kluczowy element dla jego dalszych osiągnięć. Mikołaj studiował łacinę, matematykę, astronomię, geografię i filozofię. To właśnie w tym okresie Kopernik zaczął używać łacińskiej wersji swojego nazwiska Copernicus. Po czteroletnim pobycie w Krakowie Mikołaj powraca do rodzinnego Torunia.
Kolejnym etapem w jego życiu były studia w Bolonii, gdzie zamierzał uzyskać dyplom z prawa kanonicznego. Dyplom doktorski otrzymał ostatecznie na uniwersytecie w Ferrarze 31 maja 1503 roku. Studiował także nauki medyczne na uniwersytecie w Padwie gdzie najprawdopodobniej uzyskał stopień licencjata. W końcu 1503 wraca na stałe do Polski.
W latach 1504 – 1510 był sekretarzem i lekarzem swego wuja Łukasza Watzenrode i przebywał głównie w Lidzbarku. W końcu 1510 osiedlił się we Fromborku, siedzibie kapituły warmińskiej, jako kanonik tej kapituły (mianowany już 1479). Tu prowadził obserwacje astronomiczne i pisał swe główne dzieło. W latach 1516 – 15 i w 1 połowie 1521 przebywał w Olsztynie jako administrator dóbr kapitularnych. Podczas wojny polsko – krzyżackiej 1520/21 bronił zamku olsztyńskiego przed Krzyżakami.
Zainteresował się wtedy zagadnieniami ekonomicznymi, czego wynikiem był jego projekt reformy walutowej. Memoriał w tej sprawie, został przez niego przedłożony na sejmie pruskim w 1522 roku. Nastepnie został poszerzony i ujęty w formę traktatu pod tytułem „Monetae Cudendae Ratio” (Traktat o monetach). W dokumencie tym Kopernik sformułował zasady reformy monetarnej, opartej na projekcie poprawy pieniądza i ujednolicenia monety pruskiej i polskiej. Uważał on, że tylko pieniądz o trwałej wartości prowadzi do rozwoju produkcji i rozkwitu handlu zagranicznego. Sformułował prawo ekonomiczne, zgodnie z którym pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy. Prawo to nazwano później prawem Greshama, któremu niesłusznie przypisywano pierwszeństwo jego odkrycia (Dzisiaj mówimy o tym odkryciu jako o prawie Kopernika – Greshama).
Pierwsze „heliocentryczne” dzieło astronoma nosi tytuł „Commentariolus”. To niewielki manuskrypt, który Kopernik udostępnił swoim znajomym, nigdy go jednak nie opublikował. Praca ta powstała najpewniej w 1514 roku. Główne dzieło Kopernika „De Revolutionibus”, zawierające wykład astronomii ujęty w aspekcie obrotu Ziemi dokoła osi oraz jej obiegu razem z innymi planetami dokoła Słońca, powstawało w latach 1515 – 1533. Mimo że Kopernik nie mógł się zdecydować na ogłoszenie wyników swych dociekań naukowych, wiadomość o nowej teorii budowy świata zaczęła się szerzyć po Europie i dotarła do Rzymu. W 1533 roku zapoznał się z nią ówczesny papież, Klemens VII, a w 1536 kardynał Nikolaus von Schonberg wysłał do Kopernika list, w którym zachęcał go do opublikowania dzieła i prosi o przysłanie rękopiśmiennej kopii do Rzymu.
W 1539 roku przybył do Fromborka Georg Joachim von Lauchen, zwany Retykiem (Rheticus), profesor matematyki protestacyjnego uniwersytetu w Wittenberdze, aby się zaznajomić z nową teorią budowy świata. Skłonił on Kopernika do ogłoszenia dzieła drukiem. Wyciąg z tego dzieła, znany pod skróconym tytułem „Narratio Prima”, napisany przez Retyka, ukazał się drukiem w Gdańsku 1540.
W 1541 Retyk, wyjeżdżając z Fromborka, zabrał za zgodą Kopernika rękopis jego dzieła i oddał go do druku w Norymberdze. Nad drukiem czuwał norymberski teolog protestancki Andreas Osiander. Wycofał on bez wiedzy Kopernika jego przedmowę, a umieścił na jej miejsce własną, nie podpisaną, w której wyjaśniał, że teorię Kopernika należy rozpatrywać tylko jako hipotezę niekoniecznie prawdziwą, lecz ułatwiającą obliczenia. Było to niezgodne ze stanowiskiem Kopernika, wyraźnie zresztą sformułowanym w jego liście dedykacyjnym do papieża Pawła III, wydrukowanym na początku tej samej książki. Osiander zmienił także tytuł z „De Revolutionibus” na „De Revolutionibus Orbium Coelestium” (O obrotach sfer niebieskich). Dzieło ukazało się ostatecznie w 21 marca 1543 roku.
W grudniu 1542 astronom doznał wylewu krwi do mózgu w wyniku czego utracił mowę, a prawa strona jego ciała została sparaliżowana. Kopernik umiera 21 maja 1543. Czy przed śmiercią dotarła do niego książka z jego dziełem? Tego nigdy się nie dowiemy…. Pochowany został w katedrze we Fromborku.
Pierwsze próby odnalezienia grobu wielkiego astronoma miały miejsce już w XIX wieku. Kolejne w XX wieku nie przyniosły spodziewanego efektu. Przełom nastąpił na początku XXI wieku, kiedy to zespół profesora Jerzego Gąssowskiego rozpoczął prace (2004), które zakończyły się pełnym sukcesem w 2008 roku. Potwierdzono, że wśród przebadanych szkieletów znaleziono szczątki astronoma. 22 maja 2010 roku we fromborskiej bazylice katedralnej odbyła się ponowna ceremonia pogrzebowa Mikołaja Kopernika.
A jakie były późniejsze losy rękopisu? Po śmierci Retyka rękopis Kopernika był kolejno własnością kilku osób i ostatecznie w XVII w. znalazł się w Pradze, w zbiorach bibliotecznych należących do hrabiego Otto von Nostitza. W rękach jego spadkobierców zbiory znajdowały się do 1945 roku, kiedy to zostały znacjonalizowane przez państwo czechosłowackie i znalazły się w praskiej Bibliotece Muzeum Narodowego. 5 lipca 1956 roku rząd czechosłowacki ofiarował bezcenny zabytek w darze narodowi polskiemu. Od tego momentu przechowywany jest w zbiorach specjalnych Biblioteki Jagiellońskiej. W 1999 roku manuskrypt „De Revolutionibus” jest wpisany na listę UNESCO Pamięć Świata (Memory of the World).
Drugie wydanie „De Revolutionibus” ukazało się w Bazylei w 1566 roku a trzecie w Amsterdamie (1617). Pierwsze wydanie w Polsce (a czwarte z kolei, opracowane przez J. Baranowskiego) ukazało się w Warszawie 1854. Dzieło Kopernika stanowiło przewrót w poglądach na budowę świata i stało się zaczątkiem nowej astronomii. Ponieważ godziło ono w ustalone od wieków poglądy na budowę świata, nie od razu spotkało się z pozytywnym przyjęciem w świecie naukowym. Nie zgadzał się z teorią Kopernika największy astronom 2 połowy XVI wieku Tycho de Brahe. Twierdził on, że nieruchoma Ziemia jest ciałem centralnym świata, Słońce zaś z obiegającymi je planetami krąży dokoła Ziemi. Od przełomu XVI i XVII wieku teoria Kopernika zyskiwała jednak coraz więcej zwolenników. Do ugruntowania jej najbardziej się przyczynili Giordano Bruno, Johannes Kepler i Galileusz. Ukoronowanie teoretyczne teoria Kopernika znalazła w prawie ciążenia powszechnego sformułowanym przez Isaaca Newtona. Pierwszy zaś dowód obserwacyjny ruchu Ziemi dokoła Słońca dostarczony został, gdy James Bradley odkrył w 1729 roku aberrację światła. Jeszcze za życia Kopernika jego teoria spotkała się z ostrym sprzeciwem Marcina Lutra, Filipa Melanchtona i Jana Kalwina, jako sprzeczna z tekstem Biblii. Kościół katolicki początkowo nie zajmował oficjalnie żadnego stanowiska wobec teorii Kopernika, a wysocy dostojnicy kościoła o poglądach liberalnych interesowali się nią, częściowo dlatego, że autor teorii był kanonikiem i dedykował swe dzieło papieżowi, w anonimowej zaś przedmowie teoria była przedstawiona jako hipoteza. Po soborze trydenckim, który zapoczątkował ostrą akcję kontrreformacyjną, nastawienie władz kościoła katolickiego do teorii Kopernika zaczęło ulegać zmianie, po wystąpieniach zaś Giordano Bruna i odkryciach Galileusza kościół katolickiego dojrzał w teorii Kopernika niebezpieczeństwo dla światopoglądu religijnego, toteż Kongregacja Indeksu Ksiąg Zakazanych (Index Librorum Prohibitorum) wydała w 1616 roku dekret potępiający „De Revolutionibus”. Z indeksu dzieł zakazanych dzieło Kopernika zostało usunięte dopiero 1828 decyzją papieża Piusa VII. W całokształcie swoich koncepcji Kopernik łączył wszechstronny humanistyczny punkt widzenia ze ściśle naukowym, wolnym od metafizycznych uprzedzeń, podejściem do badanych zjawisk. Jego teoria heliocentryczna stała się punktem wyjścia nowożytnych kosmologii. Jako teoria bezpośrednio dotyczyła wyłącznie struktury Układu Słonecznego, to jednak pośrednie jej konsekwencje odmieniły niemal całokształt myślenia człowieka, zapoczątkowując przełom światopoglądowy, który słusznie nazwano przełomem kopernikańskim. Przełom ten doprowadził do zrewolucjonizowania wszystkich gałęzi ówczesnej nauki, do zmiany uznawanej dotąd hierarchii wartości i położył podwaliny pod rozwój nowożytnej cywilizacji, dla której charakterystyczny stał się wpływ nauki na wszystkie dziedziny życia indywidualnego i zbiorowego.
Encyklopedia PWN, Praca zbiorowa – Niezwykłe biografie – Mikołaj Kopernik, Bellona 2009, Wikipedia
